‘Her Türk’ün iki vatanı vardır. Birincisi doğduğu topraklar, diğeri ise Türkiye’dir.’ Diyen Mustafa Çokay, Türk Dünyası’nın 20. yüzyıl başındaki önemli isimlerinden biridir ve Türkistan Millî Birliği’nin kurucusudur. Ömrü boyunca dünyadaki bütün Türklerin hür olmaları için mücâdele etmiştir.
25 Aralık 1890 târihinde Kazakistan'nın Perovsk ilçesinin Jelek bölgesinde doğdu. Rusya'nın Petersburg şehrinde hukuk alanında öğrenim gördü. Eğitiminin ardından Türkistan'a geri döndü. Bu dönemde Taşkent'te çıkartılan ‘Uluğ Türkistan’ gazetesinde yazılar yazdı. Bunun yanında ‘Birlik Tuğu’ dergisini de çıkardı. Daha sonra ‘Hür Türkistan’ ve ‘Yeni Türkistan’ gazetelerini yayımladı. 1917 yılında Kazak-Kırgız Türklerinin ortak ülkesi olan Alaş-Orda Devleti'nin kurulmasında büyük rol oynadı. Kurulan birinci hükümette bakan olarak görev aldı. Rusların devleti ortadan kaldırması üzerine hakkında idam cezası kararı verildi. Önce Azerbaycan’a, ardından da Gürcistan’a geçen Çokay, 1919’da Kuzey Kafkasyalıların Tiflis’te çıkardığı ‘Hür Dağlılar’ isimli haftalık gazetede Türkistan dâvâsını dile getiren yazılar yazdı. Bir süre sonra da çıkarmaya başladığı ‘Şafak’ gazetesinde Anadolu’daki Kuvayi Milliye hareketine destek verdi. Öte yandan ‘Yeni Türkistan’ ile ‘Yaş Türkistan’ adlı dergilerde de Türk Birliği dâvâsı için çalışmalarda bulundu. Mustafa Çokay, 27 Aralık 1941 târihinde Berlin'de hayata gözlerini yumdu. Cenazesi Türk-İslâm mezarlığında toprağa verildi.
Hayatını Türkistan Türk Cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliği’inden bağımsız olmalarına adamış mümtaz bir şahsiyetti. O’nun mücâdelesi, 1917 Şubat İhtilâli sonucunda yıkılan Çarlık Rusya’sının yerine millî devletler kurulmasına yöneliktir. Çünkü Çokay, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) yönetiminin Türkistan’daki Türklerin millî irâdesini temsil etmediği görüşündedir.
Çokay’ın, mücâdelesini iki safhada gerçekleştirdiğini görüyoruz. Birincisi: Çarlık Rusya’sının yıkılmasından sonra, Rusya içlerinde gerçekleştirdiği siyâsî mücâdeledir. İkincisi: SSCB’nin kurulmasından sonra, yurt dışında yürüttüğü fikrî mücâdeledir. 26 Kasım 1917 - 31 Ocak 1918 târihleri arasında, faaliyet gösteren Hokand Muhtariyeti Hükümeti’nin başbakanlığını yürüttü. Bu hükümet güçlü Bolşevik kuvvetleri tarafından dağıtılınca, yurt dışına kaçmak mecburiyetinde kaldı. Bundan sonra Çokay’ın mücâdelesinin ikinci safhası başladı. Çalışmalarını ölümüne kadar yılmadan, yorulmadan devam ettirdi.
27 Aralık 1936 târihinde ebedî ebedî âleme intikal eden MEHMET ÂKİF ERSOY hakkındaki yazı, 27 Aralık 2018 târihli AKÇA KOCA KÜLTÜR PLATFORMU sayfasında okunabilir.