Taşıdığı fikirler yüzünden ömrünün en güzel 13 yılını hapishane köşelerinde geçiren ve çok sevdiği ülkesinde değeri bilinmeyen Nâzım Hikmet, Türkçe’nin en büyük şairlerinden biridir.
Uluslararası bir üne sahip olan Nâzım Hikmet’in kendi ülkesinde anlaşılamaması ve çeşitli bahanelerle hapishanelerde tutulması baskıcı ve otoriter bir yönetim anlayışının utanç verici uygulamasıdır.
Bursa, İstanbul, Çankırı ve Ankara hapishanelerinde uzun yıllar yatan Nâzım’ın mahpusluk hayatına ait çok sayıda hatırası bulunmaktadır.
Komünist yaftasından dolayı mahpusların uzak durduğu Nâzım, her türlü olumsuz şartlara rağmen, bulunduğu ortamı etkilemeyi bilmiş, özellikle uzun süre yattığı Bursa Cezaevi’ni bir okula, atölyeye çevirmiş, İbrahim Balaban gibi bir ressamı ve Orhan Kemal gibi ünlü bir yazarı sanat ve edebiyat dünyasına kazandırmıştır.
Kendi ülkesinde vatan haini muamelesi yapılan Nazım Hikmet’in yurt dışında özellikle de Sovyet Rusya’nın esareti altında bulunan Türk Dünyası’nda en büyük milli şair olarak bilinmesi izahı güç bir çelişkidir. Vatandaşlıktan çıkartılan Nazım Hikmet’in yıllar sonra tekrar vatandaşlığa kabul edilmesi bu çelişkinin somut bir göstergesidir.
Bursa Cezaevi’ndeyken teftişe gelen bir müfettişin Nâzım ile arasında geçen konuşma, o günlerden bu güne gelinen nokta açısından Nâzım’ı haklı çıkaran güzel bir hatıradır.
Müfettiş, Nâzımı makamına çağırıp, alaycı bir tavırla; Nazım Hikmet sen misin? der ve ona küçümseyici bir şekilde bakar, ayakta bekletir. Bu durumu hazmedemeyen Nazım, Ömer Hayyam’ı tanıyor musunuz? diye sorar. Müfettiş Ömer Hayyam’ı kim tanımaz? Elbette ki tanıyorum, diye cevap verince, Nazım: Ömer Hayyam zamanında İran hükümdarı kimdi, biliyor musunuz? diye sorar. Müfettiş cevap veremez. Nazım: Sanatçıyı hatırladınız ama, hükümdarı hatırlamadınız. Yıllar sonra dünya beni unutmayacak ama, sizi ve adalet bakanını asla hatırlamayacak! der ve arkasını dönüp odadan çıkar.
Zaman, Nâzımı haklı çıkarmış ve yıllar sonra yaşanan bu sahne gerçek olmuştur. Bursa Cezaevi’nde bulunduğu sırada Erzurumlu mahkumlardan Erzurum hakkında bilgi sahibi olan Nâzım’ın şiirlerinde, Erzurum’u defalarca gören biri gibi Erzurum’u anlatması onun sanatçı sezgisini göstermesi açısından çok anlamlıdır.
Kuvâyı Milliye Destanı isimli eserinde Erzurum’dan ve Erzurumludan övgü ile bahseden Nâzım Hikmet, Erzurum yaylasını türkülerinden tanıyorum diyerek görmediği Erzurum’u anlatır.
Anadolu da yakılan türkülerin mânâ derinliklerinde insanımızın kültür birikiminin bir nevi genetik şifreleri gizlidir. Hülâsa türküler üretildiği coğrafyanın kültürel özelliklerini taşır ve anlatır.
Bu açıdan değerlendirildiğinde, Erzurum türkülerinin son derece zengin olduğu görülmektedir ki Nâzım, Yürek boynun büker Erzurum türkülerine diyerek bu konudaki düşüncesini dile getirir ve haklı olarak Erzurum’u türkülerinden tanıdığını ifade ederek Erzurum türkülerinin taşıdığı kültürel zenginliğe vurgu yapar.
Bilindiği üzere Erzurum Milli Mücadele yıllarında adından sıkça bahsedilen illerin başında gelmektedir.
23 Temmuz Erzurum Kongresi ile bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı Erzurum, Nâzım’ı etkilemiş, Kuvayı Milliye Destanı’nda bu düşüncelerini çok güzel bir şekilde dile getirmiştir.
919Temmuzunun 23 üncü günü
Pek mütevazı bir mektep salonundan
ikad etti Erzurum Kongresi.
Erzurum’un kışı zorludur balam,
Tandırında tezek yakar Erzurum,
Buz tutar yiğitlerin bıyığı
Ve geceleyin karlı ovada
Kaskatı katılaşmış donmuş görürsün karanlığı.
Erzurum’da kavaklar balam,
Erzurum’da kavaklar tane tane,
Kavaklarda tane tane yapraklar.
Ve terden ve toz dumandan ve sinekten geçilmez.
Erzurum’da yaz gelip de bastı mıydı sıcaklar.
Erzurum’un düzdür, topraktır damı.
Erzurum’un güzelleri giyer balam,
İncecik ak yünden ehramı.
Yürek boynun büker, balam,
Erzurumlu türkülere.
Halim selimdir Erzurum’un adamı
Ve lâkin dönmesin gözü bir kere !...
Erzurum’da on dört gün sürdü kongre:
Orda, mazlum milletlerden bahsedildi
Bütün mazlum milletlerden
Ve emperyalizme karşı dövüşlerinden onların.
Orda, bir Şürayı Milli’den bahsedildi,
İradei Milliyeye müstenit bir Şürayı Milli’den
Buna rağmen,
Âsi gelmeyelim diyenler vardı,
makamı hilâfet ve saltanata.
Hatta casuslar vardı içerde.
Buna rağmen,
bütün aksâmı vatan bir küldür denildi.
kabul olunmaz denildi,
Manda ve Himaye
Buna rağmen,
İstanbul’da birçok hanımlar, beyler, paşalar,
Türk halkından kesmişlerdi umudu.
Yağdırıldı telgraflar Erzurum’a:
Amerikan mandası altına girelim, diye.
istiklâl, diyorlardı, şâyanı arzu ve tercihtir, amma
Bu gün bu diyorlardı mümkün değil,
Birkaç vilayet, diyorlardı, kalacak elde,
Şu halde, diyorlardı, şu halde,
Memâliki Osmaniye’nin cümlesine şamil
Amerikan mandaterliğini talep etmeği
Memleket için en nâfi
Bir şekli hal kabul ediyoruz.�
Fakat bu şekli halli kabul etmedi Erzurumlu.
Erzurum’un kışı zorludur balam,
Buz tutar yiğitlerin bıyığı.
Erzurum’da kaskatı, dimdik ölür adam,
Kabullenmez yılgınlığı.
Nâzım Hikmet türkülerden tanıdığını söylediği Erzurum’un milli heyecanını, vatan sevgisini, zorlu kışını anlattığı gibi Dadaşlık kavramının özelliklerini taşıyan Erzurum’un yiğitlerinden de sitayişle bahseder.
Vatansever, serdengeçti, yiğit ve mert bir Erzurum delikanlısını Deli Erzurumlu lâkabı ile mısralara dökmüştür:
altıncı
İnanılmayacak kadar büyük ayaklı adam
Memlekette toprağını ve tek öküzünü
İhtiyar bir muhacir karısına bıraktığı için
Kardeşleri onu mahkemeye verdiler
Ve bölükte arkadaşlarının yerine nöbete kalktığı için
Ona Deli Erzurumlu dediler
Deli Erzurumlu (ibrahim Çavuş)
Sonra, 31 Ağustos günü
Ordularımız İzmir’e doğru yürürken
Serseri bir kurşunla vurulan
Deli Erzurumluydu.
Devrildi.
Kürek kemikleri altında toprağı duydu.
Baktı yukarı,
baktı karşıya.
Gözler hayretle yandılar:
Önünde, sırtüstü, yan yana yatan postalları